ԿԱՆԱՅՔ ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ
Լուսանկարը՝ «Կանայք հանուն համայնքների զարգացման» ֆորումից,
2020 թ․, ՕքսԵՋեն
2021-2022 թթ. համամասնական ընտրակարգով տեղի ունեցած ՏԻՄ ընտրություններին գենդերային քվոտայի կիրառման շնորհիվ զգալի առաջընթաց է արձանագրվել ավագանիների կազմում կանանց ներկայացվածության առումով: Դրա մասին են փաստում ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության տրամադրած տվյալները:
Ավագանիների կազմում կանանց ներկայացվածության շարժընթացը
Ինֆոգրաֆիկան՝ WomenNet.am
- 2020 թ. հունիսի 18-ին ընդունված Ընտրական օրենսգրքի փոփոխություններով անցում կատարվեց համամասնական ընտրակարգի նաև ՏԻՄ ընտրություններում: Ըստ այդմ՝ 4000-ից ավելի ընտրող ունեցող համայնքներում, նաև բազմաբնակավայր համայնքներում համայնքի ավագանու ընտրությունները անցկացվում են համամասնական ընտրակարգով, ինչը նշանակում է, որ այդ բոլոր համամասնական ընտրությունների ժամանակ գործում է ՀՀ ընտրական օրենսգրքով ամրագրված գենդերային քվոտան:
- Մինչև 4000 ընտրող ունեցող համայնքներում համայնքի ղեկավարը և ավագանու անդամները ընտրվում են մեծամասնական ընտրակարգով, և այս դեպքում գենդերային քվոտան չի գործում:
«Կուսակցության (կուսակցությունների դաշինքի) և դաշինքում ընդգրկված կուսակցություններից յուրաքանչյուրի ընտրական ցուցակի 1-ին համարից սկսած` ցանկացած ամբողջ թվով եռյակներում (1-3, 1-6, 1-9 և այդպես շարունակ` մինչև ցուցակի ավարտը) յուրաքանչյուր սեռի ներկայացուցիչների թիվը չպետք է գերազանցի 70 %-ը»:
ՀՀ ԸՕ, հոդված 130.2
«Եթե կուսակցության մանդատների 70 %-ից ավելին բաժին է հասնում նույն սեռի ներկայացուցիչներին, ապա առավել շատ ներկայացված սեռի՝ 70 %-ը գերազանցող մանդատները տրամադրվում են ընտրական ցուցակի՝ պակաս ներկայացված սեռի նվազագույն համարով թեկնածուներին, եթե այդպիսիք առկա են՝ ապահովելով պակաս ներկայացված սեռի 30 %-ից ոչ պակաս ներկայացվածություն»։
ՀՀ ԸՕ, հոդված 141.6
ՀՀ ԸՕ, հոդված 141.8
- 2021 թ. 52 համայնքում տեղի ունեցած ՏԻՄ ընտրությունները 45-ում անցկացվել են համամասնական ընտրակարգով, ազգային փոքրամասնություններով բնակեցված 7 համայնքում՝ մեծամասնական ընտրակարգով:
- Համամասնական ընտրակարգով ընտրություններին մասնակցած 66 քաղաքական ուժերը ընդհանուր առմամբ 167 ընտրացուցակներ են ներկայացրել, որոնցում ընդգրկված 5350 թեկնածուներից 1798-ը կամ 34 %-ը եղել են կանայք։
- Ընտրությունների արդյունքում ընտրվել է ավագանու 1008 անդամ, որից 313-ը կամ 31 %-ը կանայք են։
- Մինչև ընտրությունները 45 խոշորացված փնջերում ընդգրկված համայնքներում ավագանու 3205 անդամներից 280-ն են եղել կին (8.7%), ընտրություններից հետո կանանց ներկայացվածությունը նշված համայնքներում աճել է առնվազն 3.5 անգամ՝ 8.7 %-ից 31 %:
- Մեծամասնական ընտրակարգով ավագանու ընտրություններին, որոնք անցկացվել են 7 ազգային փոքրամասնություններով բնակեցված համայնքներում, մասնակցել է 64 թեկնածու, որից 13-ը կամ մոտ 20 %-ը եղել են կանայք։ Առաջադրված թեկնածուներից ընտրվել են 40-ը, որից 5-ը՝ կանայք, ինչը 12.5 % է կազմում և ավելի ցածր է, քան մինչև ընտրությունները նշված 7 համայնքների ավագանիներում կանանց ներկայացվածությունը, որը 17.5 % էր կազմում:
Կանանց մասնակցությունը 2021-22 թթ. ՏԻՄ ընտրություններին
Ըստ ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության տվյալների
Համեմատելով 2021 թ. համամասնական և մեծամասնական ընտրակարգով անցկացված ՏԻՄ ընտրությունների արդյունքները՝ կարելի է փաստել, որ ՀՀ ընտրական օրենսգրքում ամրագրված գենդերային քվոտան, որը կիրառվել է ՏԻՄ համամասնական ընտրություններին, մեծապես նպաստել է ավագանիների կազմում կանանց տոկոսային ներկայացվածության բարձրացմանը: Մեծամասնական ընտրությունների դեպքում քվոտան չի գործել, և ի հետևանք՝ որոշակի հետընթաց է գրանցվել:
Ընտրված 321 ավագանու անդամից 99-ը կամ 30.85 %-ը կին են, ինչը զգալի առաջընթաց է մինչև ընտրություններն այդ նույն համայնքների ավագանիներում կանանց ներկայացվածության համեմատ:
ՏԻՄ-երում կանանց ներկայացվածության շարժընթացը
ՏԻՄ-երում կանանց ներկայացվածության վերջին տասը տարվա շարժընթացը հաստատում է գենդերային քվոտայի արդյունավետությունը:
2021-2022 թթ. ՏԻՄ ընտրությունների արդյունքում կանանց ներկայացվածությունը ավագանիներում ըստ մարզերի տատանվում է 16-34 %-ի սահմաններում, ինչը բոլոր մարզերի դեպքում 2-3 անգամ ավելի բարձր ցուցանիշ է, քան 2020 թվականին: Այս փաստը հաստատում է քվոտայի արդյունավետությունը:
Կանայք առավել մեծ ներկայացվածություն ունեն Վայոց ձորի (34 %), Շիրակի (32.8 %) և Լոռու ( 32.2 %) մարզերի համայնքներում, ամենացածրը՝ Արագածոտնի (15.8 %) և Գեղարքունիքի (22.5 %) մարզերում:
Համայնքի ղեկավարի ընտրության հարցը քվոտայի միջոցով չի կարգավորվում և համամասնական ընտրակարգի դեպքում մեծապես կախված է քաղաքական ուժերի կողմից ներկայացվող ցուցակներից, որոնք հազվադեպ են կանայք գլխավորում: Հազվադեպ են նաև կանանց առաջադրումները համայնքի ղեկավարի պաշտոնում մեծամասնական ընտրակարգի դեպքում:
2021 թ. ՏԻՄ ընտրություններում
- ՏԻՄ համամասնական ընտրություններին 167 ընտրացուցակներից միայն 4-ի դեպքում են կանայք ընտրացուցակը գլխավորել: Ընտրությունների արդյունքում այդ կանանցից միայն երկուսն են ընտրվել համայնքի ղեկավար, ընդ որում՝ այդ կանայք մինչև ընտրություններն են ղեկավարել իրենց համայնքները, այսինքն՝ նրանք վերընտրվել են:
- Համայնքի ղեկավարի ընտրություններին, որոնք անցկացվել են ազգային փոքրամասնություններով բնակեցված 5 համայնքներում, առաջադրվել է 12 թեկնածու, նրանց թվում կանայք չեն եղել։ Մինչև ընտրություններն էլ այդ համայնքները կանայք չեն ղեկավարել։
2022 թ. ՏԻՄ ընտրություններում
- Քաղաքական ուժերի առաջադրած 54 ընտրացուցակներից միայն մեկն էր կին գլխավորում, որը սակայն չընտրվեց։ Բացառիկ դեպք արձանագրվեց Բերդ համայնքում, որտեղ ՏԻՄ ընտրություններում հաղթած դաշինքի ցուցակը գլխավորող թեկնածուն կալանավորվեց, և համայնքի ղեկավար ընտրվեց նույն դաշինքի կին թեկնածուն, որը ընտրական ցուցակի երրորդ համարն էր։
2022 թվականի դրությամբ՝ կանայք ղեկավարում են հանրապետության 71 համայնքներից 4-ը։
Կին վարչական ղեկավարները
- 2020 թ․ դրությամբ՝ 409 վարչական ղեկավարներից 22-ն էին կին կամ 5.4 %-ը։
- 2022 թ. տվյալներով՝ 781 վարչական ղեկավարներից 43-ն են կին կամ 5.5 %-ը:
Հարկ է նշել սակայն, որ որոշումներ ընդունելու վարչական ղեկավարների իրավասությունների շրջանակը շատ ավելի սահմանափակ է, քան համայնքների ղեկավարներինը:
III. ՏԻՄ ընտրությունների բացահայտումները
Ի տարբերություն 2020 թ., երբ կեսից ավելի համայնքների ավագանիների կազմում կին չկար, այսօր քվոտայի կիրառման շնորհիվ սակավաթիվ համայնքներում է, որ կանայք ընդգրկված չեն, այն էլ՝ ՏԻՄ ընտրություններում ի հայտ են եկած մի շարք հանգամանքների բերումով, որոնք նվազեցրել են քվոտայի ազդեցությունը:
Մի շարք դեպքեր արձանագրվեցին, երբ քաղաքական ուժերի ընտրացուցակներում քվոտայի պահանջը պահպանվում է, և ընտրացուցակներում ոչ պակաս, քան 30 % կին թեկնածու է ընդգրկվում, սակայն ընտրությունների արդյունքում ձևավորված ավագանու կամ խմբակցության կազմում կանայք չեն ընդգրկվում:
Պատճառը ընտրացուցակներում ընդգրկված կանանց կողմից ինքնաբացարկ հայտնելը կամ մանդատից հրաժարվելն է, ինչի արդյունքում մանդատները բաշխելու պահին ընտրացուցակներում կին թեկնածու ընդհանրապես չի մնում, և ավագանին համալրվում է միայն տղամարդ թեկնածուներով:
Ընդհանուր առմամբ, միայն 2021 ընտրություններում արձանագրվել է՝
- 12 դեպք, երբ ընտրական գործընթացի տարբեր փուլերում ընտրացուցակի բոլոր կանայք հանել են իրենց թեկնածությունը․
- 9 դեպք, երբ ընտրացուցակում մնացել է միայն մեկ կամ երկու կին թեկնածու:
«Օրենքը որոշակի քվոտա է սահմանել կանանց ներկայացվածության մասով, առնվազն 30 % պետք է կանայք լինեն ցուցակներում, բայց ընտրություններից հետո կանանց փաստացի «տուն ուղարկեցին», այսինքն ընտրությունները կայացան և վերջ, իրենք այլևս ավագանու կազմում պետք չեն, փոխարենը նախապատվությունը տրվել է տղամարդկանց։ Որոշ համայնքներից նման ահազանգեր ստացել ենք»։
«Շատ դրական եմ վերաբերվում քվոտային: Արհեստական անհավասարությունը, որը ձևավորվել է ռեսուրսների անհամաչափ բաշխման արդյունքում պիտի վերացվի հենց այսպիսի արհեստական միջոցներով... Կարծում եմ՝ քվոտան աստիճանաբար պետք է բարձրանա, բայց առաջին հերթին պիտի միջոցներ ձեռնարկել, որ խմբակցության մակարդակում քվոտայի շրջանցման բոլոր մեթոդները վերացվեն ու կանխարգելվեն»։
«Խնդիր է առաջանում՝ կապված այն հարցի հետ, թե կուսակցությունը ի՞նչ սկզբունքով է առաջադրում կանանց: Քանի որ փոքր են համայնքները, բոլորը իրար ճանաչում են , ապա տեսնում են, որ այն կանայք, ովքեր, միգուցե, ուղղակի ընդգրկվում են զուտ ներկա գտնվելու համար, ընտրվում են, բայց կանայք, ովքեր իրականում կկարողանային ավելի մեծ աշխատանք անել և ներկայացնել համայնքը դուրս են մնում»։
«Քաղաքական թիմերը իրենց ցուցակները կազմելիս, կարծում եմ, շատ հստակ տրամաբանությամբ են կանանց ներգրավվածությանը վերաբերվել։ Առաջին հերթին փորձել են ներգրավել այն կանանց, ովքեր որոշակի ազդեցություն ունեն համայնքում և, հետևաբար, նաև որոշակի ընտրազանգված են իրենց հետևից բերելու։ Դրանք շատ կոնկրետ մասնագիտություններ են՝ ամբուլատորիայի աշխատող, կրթական կամ մշակութային հաստատության տնօրեն, այսինքն՝ շեշտը դրել են համայնքում որոշակի կշիռ ունեցող կանանց վրա: Եվ, երկրորդ հերթին, կրկին ներգրավել են այնպիսի կանանց, որոնք «պակաս գլխացավանք» են իրենց բերելու ավագանու աշխատանքում» ։
«Կանանց ընտրական վարքի առանձնահատկությունները 2021թ․ Ազգային ժողովի և ՏԻՄ ընտրություններում» հետազոտության
ֆոկուս խմբային քննարկումներից
ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ դիտորդները մատնանշել էին Հայաստանի ընտրություններում կանանց ձևական առաջադրումների փաստը դեռևս 2018-ի դեկտեմբերի 9-ի խորհրդարանական ընտրությունների վերաբերյալ իրենց վերջնական զեկույցում․
«Գենդերային քվոտան ենթադրում է, որ կուսակցությունների կողմից առավել մեծ ջանքեր պետք է գործադրվեն կանանց քաղաքական մասնակցությունը քաջալերելու և դյուրացնելու հարցում, ցավոք, ընտրապայքարի մասնակիցներից շատերը կանանց ընտրացուցակներում ներգրավում էին միայն ձևականորեն»:
Ընդհանուր առմամբ, ՏԻՄ ընտրությունների անցումը համամասնական ընտրակարգի և գենդերային քվոտայի կիրառումն ակնհայտ դրական ազդեցություն են ունեցել ավագանիների կազմում կանանց ներկայացվածության բարձրացման առումով, թեև նկատվել են որոշակի երևույթներ, որոնց պատճառով նվազեցվել է քվոտայի ազդեցությունը: Անցումը համամասնական ընտրակարգի գրեթե չի ազդել համայնքի ղեկավարների շրջանում կանանց թվի ավելացման վրա՝ ի հայտ բերելով կանանց քաղաքական առաջնորդության չկայացվածության խնդիրը:
«Համայնքներում կանանց քաղաքական մասնակցության հանրային ընկալումներ» հետազոտության տվյալներով:
Կանայք գործադիր և դատական իշխանությունում
- Կանանց քաղաքական մասնակցությունը Հայաստանում
